تحقیق آماده امت اسلامی از منظر قانون اساسی

چکیده

بازشناسی کلیدواژگان قانون اساسی، گذرگاهی مهم برای شناخت مطلوب منظومه ی حقوق اساسی در هر نظام سیاسی است. آنگاه که یک کلید واژه ریشه در مبانی اعتقادی و نظریه ی سیاسی زیربنای نظام حقوق اساسی داشته باشد، این بازشناسی اهمیتی دوچندان می یابد. «امت» از دانش واژه هایی است که درون مایه ی دینی و صبغه ی اسلامی داشته و از ادبیات دینی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران راه یافته است.

بررسی ابعاد نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی حاکی از آن است که این واژه ضمن حفظ اصالت دینی خود، با تحولاتی در حوزهی مفهوم و دایره شمول در برخی کاربردها وارد ادبیات قانون اساسی شده است.

در این نوشتار به شیوه ای توصیفی و تحلیلی به این پرسش نظر افکنده ایم که «امت» در اندیشه ی دینی و حقوق اساسی جمهوری اسلامی چگونه فهمیده شده و چه گسترهی شمولی دارد و چنین رهاوردی به دست داده ایم که این کلید واژه در کاربردهای گوناگون خود در قانون اساسی، به رغم برخی همسانی ها، به یک معنا به کار نرفته است، بلکه حامل معانی مختلف و در پی آن در بر دارنده ی گروه های جمعیتی متفاوتی است.

مقدمه

گستره ی جمعیتی دولت ها در نظام های سیاسی امروزی، به طور معمول با عنوان «ملت» یا «مردم» شناخته می شود. ملت، در رویکردی حقوقی و سیاسی، آن گروه انسانی است که اعضای آن در اثر عوامل پیونددهنده ی مادی و معنوی به یکدیگر وابسته شوند و نسبت به جماعت احساس تعلق کنند و سرنوشت خود را با سایر اعضا یکی بدانند (قاضی شریعت۔ پناهی، ۱۳۸۳: ۵۷).

ملت نمایانگر بعد انسانی جامعه ی سیاسی و عنصر جمعیتی دولت های مدرن است و رابطه ی تنگاتنگی با مقوله ی تابعیت دارد. از این رو محور بحث در بعد جمعیتی در حقوق اساسی کنونی همانا ملت است.

اما در ادبیات دینی و به ویژه در اندیشه ی سیاسی اسلامی، برای اشاره به مجتمع اسلامی از اصطلاح «ملت» استفاده نشده و با وجود کاربرد ملت در متون دینی به معنای دین و آیین، هیچ گاه برای اشاره به جامعه ی اسلامی، واژه «ملت» به کار نرفته است (مطهری، بی تا، ج ۱۴: ۵۹-۶۰).

در مقابل برای اشاره به مسلمانان به عنوان اعضای تشکیل دهنده ی جامعه ی اسلامی، واژه ی «امت» جعل شده است. بدین ترتیب یکی از کلیدواژگان پرکاربرد در اندیشه ی سیاسی اسلامی، دانش واژهی امت است. این دانش واژه به صورت پرشماری در منابع دینی همچون قرآن کریم و روایات رسیده از پیشوایان معصوم (ع) به کار رفته و در حوزه ی اندیشه ی سیاسی در کنار مفهوم امامت مطرح شده است.

از سوی دیگر، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مثابه ی بنیادی ترین سند مدون و ترسیم کننده ی رابطه ی سیاسی میان مردم ایران و طبقه ی حاکم، از این واژه بارها استفاده شده است؛ به طوری که علاوه بر مقدمه ی قانون اساسی، در اصول ۵، ۱۱، ۵۷، ۱۰۹ و ۱۷۷ نیز قابل مشاهده است.

با توجه به اینکه نظام جمهوری اسلامی برگرفته از اندیشه اسلامی پایه گذاریشده و در جای جای قانون اساسی بر این مهم تصریح شده است، (۲) به نظر می رسد واژهی امت در قانون اساسی، همان درون مایه ی اسلامی را داشته باشد.

با این حال، وجود واژگانی همچون ملت برای اشاره به جامعه ی ایران، که بالطبع و بالتبع اقتضائات خاصی در اندیشه ی حقوق اساسی دارد، این تردید را پدید آورده که امت در منظومه ی قانون اساسی دقیقا به چه معناست و کدام دسته از مردم را در بر می گیرد؟ پرسش مهمی که مطرح است آنکه مفهوم این واژه در قانون اساسی چه نسبتی با معنای آن در اندیشه اسلامی دارد و امت شامل چه گروه های انسانی در جامعه می شود؟

اهمیت یافتن پاسخ در این زمینه روشن به نظر می رسد. علاوه بر اهمیت دانستن کلیدواژگان قانون اساسی به طور کلی، شناخت صحیح این دانش واژه تأثیر مستقیمی در شناخت جامعهی سیاسی زیر بنای حقوق اساسی ایران دارد، چراکه حقوق اساسی بر مدار جامعه ی سیاسی می چرخد و اساسا در بستر جامعه ی سیاسی، حقوق اساسی شکل می گیرد و حقوق اساسی در صدد تمشیت جامعه ی سیاسی با اصول حقوقی است.

(۳) از این رو شناخت جامعهی سیاسی به ارزیابی و شناخت حقوق اساسی متناظر با آن و مؤلفه های آن کمک می کند. شایان ذکر است که موضوع این مقاله با توجه به پرسش محوری آن، تبیین نسبت میان امت و ملت در قانون اساسی یا اندیشه ی اسلامی و چالش های پیش روی آن نیست، بلکه مراد، واکاوی مفهوم و طیف امت است؛ همان طور که در عنوان مقاله به خوبی منعکس شده است.

امت اسلامی از منظر قانون اساسی

تتبع نگارنده حاکی از آن است که در مورد گستره و مفهوم کلید واژهی امت در حقوق اساسی ایران بحث جداگانه ای صورت نگرفته است؛ (۴) اگر چه در ادبیات دینی و آرای اندیشمندان اسلامی در این زمینه بحث شده است که در قسمت نخست مقاله، با بیانی متفاوت، به طرح و بررسی آنها پرداخته می شود. ناگزیر در این راستا به شیوه توصیفی و تحلیلی، نخست با کاوش در منابع اصیل دینی مفهوم امت و طیف آن، آن گونه که در منابع یادشده بازتاب یافته، بازشناسی می شود.

سپس با جست و جو در قانون اساسی و سایر منابع حقوق اساسی جمهوری اسلامی سعی می شود معنای دقیقی برای واژه «امت» ارائه شود تا از این رهگذر روشن شود چه نسبتی میان کاربرد این واژه در قانون اساسی و متون اسلامی قابل تصویر است و آیا مفهوم امت با همان درون مایه ی مأنوس و مألوف اسلامی خود وارد ادبیات قانون اساسی شده یا آنکه کاربردهای متفاوتی داشته است.